Cờ tư lệnh hay còn gọi là cờ chiến là một loại trò chơi dùng bàn cờ, do nhà văn Nguyễn Quý Hải người Việt Nam sáng tạo ra^[1][2]. Về luật chơi và hình thức chơi thì loại cờ này có thể phù hợp với mọi lứa tuổi^[3]. Cờ Tư Lệnh được Cục bản quyền tác giả văn học nghệ thuật, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Việt Nam chính thức công nhận ngày 16 tháng 11 năm 2010^[4].

Lịch sử[sửa | sửa mã nguồn]

Đã từ lâu Việt Nam đã có một môn cờ dân gian, gọi là cờ súy hay cờ quân sự. Bàn cờ súy giống như bàn cờ tướng, mang dấu ấn của trái đất vuông trong quan niệm cổ. Quân cờ có các quân không theo quân binh chủng, mà nặng theo cấp bậc địa vị từ úy, đến tá, tướng. Đại tướng cao nhất ăn được từ thượng tướng trở xuống đến tá và úy. Lối chơi truyền thống của cờ súy là chơi cờ úp bằng tấm bìa gấp. Các quân ăn nhau theo phán đoán và may rủi.
Có thể rút ra bốn nhược điểm cơ bản của môn cờ này. Thứ nhất: cờ súy phản ánh ý thức hệ tư tưởng địa vị, cá nhân chủ nghĩa, làm liên tưởng đến đấu đá giữa các cấp. Cấp dưới thua cấp trên là bất bình đẳng không thể chấp nhận và chẳng nói lên được điều gì. Thứ hai cờ súy thắng thua chủ yếu theo may rủi chưa thể hiện được tính trí tuệ. Thứ ba cờ súy không phản ánh được địa lý và lịch sử của dân tộc, không bám được hơi thở thời đại. Thứ tư cờ súy không có một bộ qui tắc, bộ luật chơi hoàn chỉnh được cộng đồng chấp nhận Có lẽ vì thế mà cờ súy không phát triển và đi dần vào quên lãng.(Xem hình co suy)

Từ 2010 tại Việt Nam xuất hiện một môn cờ mới có tên gọi là cờ tư lệnh. Tại sao lại gọi là cờ tư lệnh, theo đại tá nhà văn Nguyễn Quý Hải người sáng lập môn cờ này, tư lệnh là người chỉ huy trực tiếp tạo nên thắng lợi ngoài chiến trường, còn tướng là hàm, văn nghệ sỹ cũng có thể là tướng, đất nước nào cũng cần những tư lệnh giỏi để bảo vệ đất nước.
Cờ tư lệnh nhanh chóng được cục Bản quyền cấp chứng chỉ, và ngay từ những ngày đầu, trên mạng truyền thông của Cộng hòa Liên bang Đức đã xuất hiện bài phỏng vấn tác giả với 32 câu của tiến sỹ Rene Gralla chuyên gia nghiên cứu cờ quốc tế.

 

Mấy điểm khác biệt cơ bản có tính cách mạng của Cờ tư lệnh là:
- Cờ tư lệnh có thể ăn quân thế chỗ cũng có thể đứng tại chỗ ăn quân.
- Khi cần đẩy nhanh tốc độ tác chiến các quân có thể cõng nhau mà đi. Quân tổ hợp một nước đi có thể ăn quân đối phương trên vài ba hướng.
- Có vòng lửa trên không, và qui tắc một đổi một. Quân ăn được cả mục tiêu dưới đất, mục tiêu trên trời.
- Có dạng kết thúc cờ mở: Kết thúc nhanh ngay khi ván cờ đã đạt mục tiêu chiến thuật từng trận (trận hải chiến, không chiến, tác chiến trên bộ…) Kết thúc chậm chỉ khi tiêu diệt được tư lệnh đối phương hoặc hết thời gian quy định.
- Cờ tư lệnh không đơn thuần là trò chơi giải trí trí tuệ mà còn gắn với địa lý thiên nhiên, gắn với lịch sử dân tộc và hơi thở thời đại.
Cờ tư lệnh với số quân với bàn cờ đa dạng, người chơi tiếp thu lúc đầu khó khăn nhưng là cơ hội để người chơi nâng trần trí tuệ. Cờ tư lệnh đã nhanh chóng được cộng đồng đón nhận, đã có những hội thi cờ tư lệnh từ cấp cơ sở đến cấp thành phố.

 

Tọa độ trên bàn cờ

Bàn cờ hình chữ nhật, gồm 11 đường dọc và 12 đường ngang cắt nhau tạo thành 132 giao điểm. Có một khoảng trống ước lệ, đó là sông (thường được tô màu xanh nhạt). Sông nằm ngang, chia bàn cờ thành hai phần đối xứng bằng nhau gọi là chiến tuyến. Trên sông (chiến tuyến) có hai đoạn nước nông, dưới có nền đá, được gọi là ngầm. Phần còn lại của sông là nước sâu.

Bên trái bàn cờ của người chơi thứ nhất (bên phải bàn cờ của người chơi thứ hai) có hai dãy ô vuông chạy dọc suốt hai chiến tuyến, được quy ước là biển (tô màu xanh đậm hơn sông).

Trục tung (dọc) của bàn cờ được đánh số từ 0 đến 11. Trục hoành (ngang) đánh số từ từ 0 đến 10. Gốc của trục tọa độ là góc dưới cùng bên trái bàn cờ khu bên vùng biển (đánh số từ 0).

Mỗi một giao điểm đều có tên tọa độ, tọa độ theo quy định đọc số trục tung trước, số trục hoành sau. Điểm gốc là 0,0, điểm cao nhất là 11,10. Cách ghi và đọc mẫu tọa độ một số điểm trong hình 1 Ví du: điểm 3,5 (đọc là ba năm); điểm 0,0 (đọc là không không); điểm 0,7 (không bảy); điểm 0,10 (không mười); điểm 11,10; điểm 11,0; điểm 8,4.

 

Các quân cờ trong trò chơi cờ tư lệnh

Quân cờ cờ tư lệnh hình tròn như cờ tướng. Có 38 quân, 19 quân Đỏ, 19 quân Xanh bao gồm 11 loại quân tượng trưng cho các quân binh chủng hiện đại: quân bộ binh(2), pháo binh (2), công binh (2), xe tăng (2), cao xạ (2), không quân (2), hải quân (2), sở chỉ huy (2), tên lửa phòng không (1), dân quân (1), tư lệnh (1). Quân cờ của bên Xanh hoặc bên Đỏ, chỉ khác nhau về màu sắc, còn ký hiệu biểu tượng, cách đi và cách ăn quân đối phương của chúng hoàn toàn giống nhau.

Trong số 19 quân, có hai quân sở chỉ huy, chỉ đứng tại chỗ làm vật cản, không được đi và ăn quân đối phương. Trong số 11 loại quân, có 10 loại quân là quân đơn và 1 loại là quân tổ hợp, quân 3 trong 1, đó là quân hải quân vì trên tàu chiến của hải quân có 3 loại hỏa khí: tên lửa hải đối hải, pháo hạm và cao xạ.

 

Bàn cờ của trò chơi cờ tư lệnh

Đây là trò chơi dùng bàn cờ đối kháng hai người, gồm bên đỏ và bên xanh. Mỗi bên tìm chiến thuật điều khiển quân trên bàn cờ theo luật chơi để đạt mục đích làm thất bại mục tiêu chiến lược của đối phương hoặc tiêu diệt tư lệnh của đối phương.

Cờ Tư lệnh có hai dạng: đi và ăn quân thẳng theo trục tọa độ, đi và ăn quân chéo 45 độ. Không có dạng đi lệch như mã trong cờ tướng. Cờ tư lệnh có thể đi thẳng, đi tiến, đi ngang, đi lui. Có thể cõng nhau đi (bộ binh có thể lên máy bay, máy bay có thể lên tàu chiến). Có thể ăn quân phải thế chỗ, cũng có thể đứng tại chỗ ăn quân (Giữa quân hải quân và quân trên bộ). Ăn được cả quân trên trời và quân dưới đất.(quân cao xạ, tên lửa phòng không) ^[5].

Cờ có ba kiểu chơi. Chơi dàn quân theo mẫu, chơi nâng cao.(Quân có thể bố trí theo chiến thuật riêng và giấu thế bố trí cho đến lúc bắt đầu cuộc chơi), chơi theo dạng cờ người trong các lẽ hội.

Cờ tư lệnh kết thúc một ván có hai dạng: dạng kết thúc từng trận, trận hải chiến, không chiến, chiến tranh trên bộ hay đột kích thường kéo dài 10 dén 15 phút; dạng đấu tổng lực chỉ kết thúc khi diệt được tư lệnh đối phương, dạng này thường kéo dài 30 phút và thường vận dụng trong đấu chung kết phân thắng bại.

Cờ có tính mở, sau khi thành thạo, người chơi có thể tự do sáng tạo ra cách chơi. Tùy tính cách từng người mà có thể chơi với chiến thuật phòng ngự phản công, chơi tấn công hay chơi chính diện, chơi vu hồi, hoặc cũng có thể chơi thọc sâu đánh vào nơi hiểm yếu^[5].

Quy tắc đi và ăn quân

 

Minh họa vài nước đi cơ bản

·                   

Công binh, bộ binh, cao xạ, dân quân “tóc dài” được đi tiến, đi lùi, đi ngang và ăn thẳng, tung hoành dọc ngang theo trục bàn cờ từng đoạn một. Được đứng tại chỗ ăn mục tiêu trên biển cách một đoạn. Đặc biệt, “quân tóc dài” ngoài quy định trên còn được đi và ăn chéo 45 độ từng đoạn một.

·                   

Xe tăng đi và ăn thẳng dọc ngang theo trục từ một đến hai đoạn. Với mục tiêu trên biển, ăn theo quy định, nhưng được đứng tại chỗ, không phải thế chỗ.

·                   

Pháo binh mặt đất, ngoài đi và ăn thẳng dọc ngang theo trục, còn được đi và ăn chéo 45 độ, từ một đến ba đoạn; được ăn vượt qua khối chắn. Pháo được phép đứng tại chỗ bắn và ăn quân đối phương trên biển trong khoảng từ một đến ba đoạn. Khi ăn quân trên bờ biển thì phải thế chỗ.

·                   

Tên lửa phòng không được đi và ăn quân mặt đất, quân trên không trong vành đai hỏa lực có bán kính hai đoạn theo trục và một đoạn chéo 45 độ.

·                   

Máy bay đi và ăn thẳng, ăn chéo 45 độ quân đối phương từ một đến bốn đoạn. Được phép bay vượt khối chắn. Được phép dừng lại thế chỗ ở nơi ăn quân đối phương hay trở lại ngay vị trí sân bay, để tránh bị đối phương tiêu diệt.(Gọi là bỏ bom) Máy bay ăn máy bay của đối phương thì buộc phải thế chỗ.

·                   

Tàu chiến, trên đó có cao xạ, pháo binh và tên lửa hải đối hải. Cao xạ theo nguyên tắc chung nêu trên. Khi tham chiến hợp đồng binh chủng, pháo trên tàu được đứng tại chỗ bắn và ăn các mục tiêu trên đất liền theo quy định đối với pháo binh mặt đất. Nếu pháo trên tầu ăn quân dọc bờ biển, không qua đất liền, thì phải thế chỗ. Tên lửa hải đối hải đi và ăn thẳng, ăn chéo từ một đến bốn đoạn mục tiêu trên biển và dọc bờ biển. Mục tiêu của tên lửa hải đối hải chỉ là tầu chiến và khi ăn phải thế chỗ nếu không vướng đất liền. Tàu chiến có thể đi vào đoạn sông sâu phía ngoài đoạn có ngầm cạn.

·                   

Tư lệnh được đi theo trục dọc ngang không hạn chế, miễn là không vướng khối chắn, nhưng khi ăn quân đối phương chỉ được ăn phạm vi một đoạn. Tư lệnh không được đi chéo. Đặc biệt chỉ tư lệnh mới được vào sở chỉ huy.

Quy tắc vượt sông

·        

Sông có hai đoạn ngầm (đoạn nước nông đáy có kè đá), mọi phương tiện đều có thể vượt qua.

·        

Ngoài hai chỗ đó, còn lại là các đoạn nước sâu, chỉ xe tăng, bộ binh, dân quân tóc dài, tư lệnh và công binh đi qua được. Các phương tiện nặng như cao xạ, pháo binh, tên lửa phòng không, muốn cơ động qua các đoạn nước sâu ấy thì phải được công binh cõng, nếu sai bị mất lượt. Nhưng khi các phương tiện nặng ăn quân đối phương bên kia sông, thì được phép qua thế chỗ luôn bất kỳ đoạn sông nào. Chú ý công binh chỉ cõng phương tiện từ bên bờ này sang bên bờ kia.

Quy tắc sở chỉ huy

·        

Trên bàn cờ mỗi bên có 2 khu hầm (hình lô cốt có ằng ten). Chúng tạo thành sở chỉ huy của Tư lệnh.

·        

Quân sở chỉ huy đứng nguyên tại chỗ, chỉ là vật cản, không được đi và ăn quân đối phương.

·        

Tư lệnh khi cần vào ẩn nấp trong sở chỉ huy. (chồng lên trên) Công binh, xe tăng, pháo binh, máy bay… khi cần có thể phá được sở chỉ huy để diệt Tư lệnh đối phương. Vật cản chỉ có tác dụng cản trở các hỏa lực bắn thẳng như xe tăng, tên lửa, không cản được pháo binh đường đạn cầu vồng.

·        

Sở chỉ huy không phải là cung cấm như trong cờ tướng, mà tư lệnh phải xông ra chiến trường sát cánh chiến đấu cùng quân sỹ.

Quy tắc vùng cấm trên không

 

Bàn cờ của trò chơi cờ tư lệnh

·        

Cao xạ tạo ra vành đai lửa hình tròn nhỏ trên không có bán kính bằng một đoạn thẳng, (vùng cấm).

·        

Tên lửa phòng không tạo ra vành đai lửa hình tròn to trên không có bán kính bằng hai đoạn thẳng.

·        

Dải hỏa lực phòng không của mỗi bên tạo ra do vành đai lửa của quân tên lửa phòng không, vành đai lửa của 2 quân cao xạ nhỏ trên mặt đất, 2 cao xạ trên tàu chiến.

·        

Máy bay sơ ý bay qua vành đai hỏa lực cao xạ và tên lửa phòng không của đối phương lập tức bị cháy. Nếu mục tiêu của máy bay chủ đích diệt trận địa cao xạ và tên lửa phòng không đối phương hoặc bất cứ mục tiêu nào trong trong vành đai hỏa lực phòng không thì cả hai đều bị tiêu diệt, tức là một đổi một.

Quy tắc với quân Tư lệnh

- Sở chỉ huy trong trò chơi cờ tư lệnh không phải là cung cấm, quân Tư lệnh trên bàn cờ phải sát cánh chiến đấu cùng quân sỹ.
- Tư lệnh được đi những nước đi dài không hạn chế, kể cả sang bên kia chiến tuyến, miẽn lả không có vật cản trên đường, nhưng chỉ được ăn quân đối phương cách một đoạn và tuyệt đối không được đi và ăn chéo.
- Tư lệnh không được mặt đối mặt với tư lệnh đối phương. Bên nào sơ hở để lộ mặt trước thì bị tư lệnh bên kia ăn. Tư lệnh có thể ngồi trong xe tăng, máy bay để qua mặt tư lệnh đối phương.
- Khi cần thiết Tư lệnh được đi thẳng vào công sự, được lên tàu chiến ngoài biển, lên máy bay, xe tăng.

Quy tắc hành quân thần tốc

Ba thứ quân: quân tư lệnh, quân bộ binh và quân dân quân khi cần cơ động nhanh đẩy mạnh cuộc tấn công, có thể cưỡi lên lưng quân xe tăng, quân không quân và quân tàu chiến.
Quân không quân có thể bay tới đậu trên tàu chiến. Lúc này tàu chiến trở thành tàu sân bay.
Khi bộ binh cơ động tới cưỡi lên lưng xe tăng, máy bay hoặc xe tăng máy bay tới đón bộ binh… phải mất một nước đi. Khi xe tăng máy bay cơ động lên tàu chiến cũng mất một nước. Nhưng khi quân xe tăng, máy bay, tàu chiến đang cõng trên lưng mà đến lượt đi tiếp, thì các quân trên lưng được phép đi và ăn theo các hướng khác nhau nghĩa là có thể chỉ một nước đi tổ hợp quân đó có thể ăn vài ba quân của dối phương.

Quy tắc ăn quân không phải thế chỗ

Ăn quân không phải thế chỗ nghĩa là đứng tại chỗ ăn quân. Quy tắc này xuất phát từ đặc điểm cấu trúc bàn cờ cờ tư lệnh có vùng biển.
Pháo trên tàu chiến ăn quân trên bộ, được phép đứng tại chỗ ăn quân. (Chỉ với mục tiêu sâu trong đất liền. Với mục tiêu ngay trên bờ biển thì phải thế chỗ).
Các loại hỏa khí trên mặt đất ăn quân tàu chiến cũng được phép đứng tại chỗ ăn quân, không phải thế chỗ. (Chỉ khi tàu chiến ở ngoài khơi).
Máy bay có thể ăn quân đối phương rồi có thể trở lại vị trí xuất phát (bỏ bom) nếu cảm thấy thế chỗ không an toàn.

Quy tắc quân anh hùng

Quân nào có cơ hội trực tiếp chiếu Tư lệnh quân đối phương, buộc Tư lệnh phải chạy thì quân đó được phong quân anh hùng.
Khoảng cách đi, ăn và điểm tính của quân anh hùng đều được cộng thêm một đoạn (10 điểm). Ví dụ: Bộ binh thường chỉ đi và ăn quân đối phương một đoạn, khi được là quân anh hùng thì được ăn quân đối phương từ một đến hai đoạn. Xe tăng thường đi và ăn quân đối phương một đến hai đoạn, xe tăng anh hùng được đi và ăn quân đối phương thêm một đoạn là ba đoạn…
Đã là quân anh hùng thì đương nhiên được đi cả chéo 45 độ.
Máy bay anh hùng trở thành máy bay tàng hình, tha hồ diệt cao xạ và tên lửa phòng không đối phương mà không bị cháy, không bị một đổi một.
Bên phòng ngự, quân cuối cùng bảo vệ tư lệnh cũng được phong anh hùng và được hưởng qui định như trên, mặc dù chưa có cơ hội trực tiếp chiếu tư lệnh đối phương. Vì vậy người chơi phải hết sức tỉnh táo với những qui định này.

Quy tắc tính điểm

Căn cứ để tính điểm dựa trên tầm đi và ăn của các quân cờ:
Bộ binh, công binh, cao xạ, dân quân tóc dài tầm đi và ăn một đoạn thì được: 10 điểm.
Xe tăng, tên lửa phòng không, tầm đi 2 đoạn: 20 điểm.
Pháo binh tầm đi 3 đoạn: 30 điểm.
Máy bay: 40 điểm.
Tàu chiến trên có tên lửa, cao xạ và pháo binh được cộng tiêu chuẩn của ba thứ vũ khí: cao xạ 10 điểm + pháo 30 điểm + tên lửa hải đối hải 40 điểm = 80 điểm.

Quy tắc kết thúc ván cờ

Có hai cách kết thúc:
Kết thúc sau từng chiến trận.
- Trận hải chiến khi một bên mất cả 2 tàu chiến.
- Trận không chiến khi một bên mất cả hai máy bay.
- Trận chiến tranh trên bộ khi một bên mất hết 2 quân bộ binh, 2 quân xe tăng, 2 quân pháo binh.
- Trận đột kích khi một bên mất tư lệnh.
- Cách chơi này theo quy đinh chỉ kéo dài tối đa 15 phút. Chưa đến 15 phút mà đã kết thúc chiến trận thì coi như ván cờ kết thúc, hai bên tính điểm, bên nào thắng được thưởng 100 điểm cộng thêm vào số điểm đã ăn quân đối phương. Nếu sau 15 phút không bên nào kết thúc chiến trận thì thắng thua tính theo điểm mỗi bên thu được. Trong hội thi có thể phân thắng thua từ ba đến 5 ván.

Kết thúc bằng trận chiến tổng lực
nghĩa là ván cờ chỉ kết thúc khi một bên bị mất tư lệnh. Kiểu chơi này kéo dài tối đa 30 phút. Nếu sau 30 phút không bên nào diệt được tư lệnh đối phương thì tính theo điểm.

Quy tắc thi đấu Khi bắt đầu chơi, rút thăm bên nào trúng sẽ đi trước. Từ ván thứ 2 với tinh thần thượng võ bên nào thua được quyền đi trước.
Riêng trận thắng tuyệt đối, diệt được tư lệnh, ngoài số điểm theo số quân ăn được còn được thưởng 100 điểm và người thắng được phong là Siêu Tư lệnh.
Quá trình chơi Cờ tư lệnh, có thể rút ra cách đánh sao cho hiệu quả, ít mất quân mà vẫn giành thắng lợi. Qua một thời gian, khi đã chơi thành thạo, người chơi cờ có thể rút ra các nước chơi, các thế cờ tối ưu.
Cờ Tư lệnh đòi hỏi người chơi giỏi nhìn toàn diện, ứng phó mau lẹ với mọi tình huống, phát huy tối đa mưu trí, sáng tạo, quyết đoán trong tổ chức lực lượng giành chiến thắng.
Khi đã chơi thành thạo, người chơi chuyển lên chơi nâng cao. Trong cách chơi nâng cao, hai bên bí mật bố trí đội hình theo ý đồ chiến thuật của mình. Bắt đầu chơi, căn cứ thực tế trên bàn cờ hai bên tìm cách đánh sao để giành được thắng lợi.

Quy tắc ghi biên bản trận đấu

Quá trình thi đấu, nhiều khi cần phải ghi lại những nước cờ hay của mình và đối phương để nghiên cứu tìm ra quy luật và chiến thuật đấu hay, tìm ra nguyên nhân thắng thua.
Có thể có thư ký ghi trực tiếp trình tự quá trình các nước đi của hai bên từ đầu đến kết thúc ván cờ, để hỗ trợ cho trọng tài có được bằng chứng xác thực.
Cũng có thể tự mình nhớ và ghi lại sau khi chơi xuất thần có được nước cờ hay để tìm ra đấu pháp cho các ván cờ sau.
Một số ký hiệu đơn giản dễ nhớ có thể tận dụng:
- Ăn quân: @
- Đứng tại chỗ ăn @ (Có gạch đít)
- Máy bay bị cháy @” (ngoặc kép nét đậm)
- Đi quân _ (gạch ngang dưới dài)
- Chiếu >
- Chiếu hết ^ (Không chỉ chiếu hết tư lệnh, mà chiếu hết cả hải chiến, không chiến…)
- Một đổi một ><
- Quân tổ hợp đi quân: quân chồng lên nhau ví dụ bộ binh trên xe tăng ghi là (TB). Máy bay, xe tăng trên tàu chiến (thành tàu sân bay) đi từ tọa độ 5.2 tới 9,2 ghi là (HTK)5.2_9.2
- Quân tổ hợp đi và ăn quân ghi như sau: (HTK)H9.2@H11.2/T9.2_9.4/ K9.2>*11.4
- Bị thua  !!
- Phong anh hùng H K B (Ký hiệu đậm nét)
- Nước cờ hay +
- Nước cờ quá hay ++
- Nước cờ dở -
- Nước cờ quá dở --
- Cờ hòa =
- Nước cờ nghi ngờ  ?
- Sai luật $
Tóm lại luật chơi cờ tư lệnh có các điểm sáng tạo và trí tuệ là:
- Có thể ăn quân thế chỗ cũng có thể đứng tại chỗ ăn quân.
- Khi cần tăng tốc độ trận đánh các quân có thể cõng nhau mà đi.
- Quân tổ hợp một nước đi có thể ăn quân đối phương trên vài ba hướng.
- Có vòng lửa trên không và qui tắc một đổi một. Quân tên lửa phòng không và cao xạ ăn được cả quân mặt đất và quân trên trời.